Ξαναδιαβάζοντας την πυραμίδα των αναγκών του Maslow στην εποχή του COVID-19

Μέσα στην παρατεταμένη οικονομική κρίση που ζήσαμε τα τελευταία 10 χρόνια και με την ακόμη μεγαλύτερη κρίση που ζούμε αυτήν την περίοδο με την πανδημία του covid-19, που έχει καθηλώσει την παγκόσμια οικονομία, αλλά και επανακαθόρισε τις σχέσεις και τις προτεραιότητές μας σαν ανθρώπων και κοινωνιών, μια ανάγνωση της πυραμίδας των αναγκών του Maslow είναι ιδιαίτερα διδακτική και επίκαιρη.

Σύμφωνα με τον A.Maslow οι ανάγκες των ανθρώπων κατατάσσονται σε 5 διαφορετικά επίπεδα τα οποία αναπτύσσονται με την μορφή πυραμίδας και με το χαρακτηριστικό ότι ανάλογα με την φάση στην οποία βρίσκεται η ζωή μας μετακινούμαστε ανεβαίνοντας ή κατεβαίνοντας σε αυτά. Βάση της πυραμίδας των αναγκών του Maslow είναι οι βιολογικές ή φυσικές ανάγκες των ανθρώπων. Οι ανάγκες δηλαδή που σχετίζονται με την βιολογική του επιβίωση. Ακολουθούν οι ανάγκες ασφάλειας που σχετίζονται με την γενικότερη ασφάλεια που έχει ένας άνθρωπος και πως αυτή εξασφαλίζεται στην ζωή του. Στο επόμενο επίπεδο βρίσκονται οι κοινωνικές ανάγκες δηλαδή οι ανάγκες που σχετίζονται με την ένταξη των ανθρώπων σε μια κοινωνία. Οι ανάγκες αυτοεκτίμησης που σχετίζονται με την αναγνώριση και την αποδοχή από τα άλλα μέλη και τέλος στο ανώτερο επίπεδο βρίσκονται οι ανάγκες αυτοπραγμάτωσης ή αυτοολοκλήρωσης που σχετίζονται με την ατομική πληρότητα του καθενός, η ικανοποίηση δηλαδή που απολαμβάνει κανείς μέσα από την προσωπική του ολοκλήρωση. Όλες αυτές οι ανάγκες αποτελούν ισχυρά κίνητρα ώστε οι άνθρωποι να δρουν και να ικανοποιούν το ελάχιστο σε κάθε επίπεδο αναγκών. Ο Maslow πίστευε ότι όταν μια ανάγκη είναι ανικανοποίητη σε ελάχιστο επίπεδο μόνο τότε θα αποτελέσει κίνητρο για τον καθένα μας να δράσουμε ώστε να την ικανοποιήσουμε (π.χ. θα αγοράσουμε τρόφιμα όταν διαπιστώσουμε έλλειψη, όταν πεινάσουμε).

Ας δούμε όλο αυτό το πλαίσιο και το ανάπτυγμα της θεωρίας περί αναγκών του Maslow που για πρώτη φορά δημοσιεύθηκε το 1943 «A Theory of Human Motivation” στο βιβλίο “Motivation and Personality”. Ας τις ξαναδιαβάσουμε μέσα από το πρίσμα και την οπτική της σύγχρονης εποχής, μέσα από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε στην καθημερινότητά μας με στόχο να επανακαθορίσουμε τελικά τις πραγματικές μας ανάγκες και που τελικά αρχίζει και που τελειώνει η ματαιοδοξία μας ως ανθρώπινα όντα.

«Νηστικό αρκούδι δεν χορεύει» λέει η Ελληνική παροιμία και μας το λέγανε οι γονείς μας παλαιότερα. Αν κάποιος άνθρωπος δεν έχει εξασφαλίσει τα απαραίτητα προς το ζην, δεν μπορεί να ενδιαφέρεται για κάτι άλλο και όλη του η ενέργεια και η σκέψη θα είναι στραμμένη προς την κατεύθυνση της ικανοποίησης αυτής της ανάγκης. Η εξασφάλιση της επιβίωσης των ανθρώπων και συγχρόνως των οικογενειών τους φαίνεται πόσο σημαντική είναι τα τελευταία χρόνια με την δραματική αύξηση του επιπέδου της ανεργίας, της μείωσης του διαθέσιμου εισοδήματος με ότι αυτό συνεπάγεται στην ικανοποίηση της πρώτης βαθμίδας των αναγκών. Των αναγκών που σχετίζονται με την επιβίωσή μας.  Στην δύσκολη σημερινή συγκυρία φαίνεται ξεκάθαρα πλέον ότι αποκτά μεγάλη βαρύτητα και αξία, η στήριξη των ανθρώπων που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη και η εξασφάλιση του ελάχιστου στον αγώνα για την επιβίωση. Φυσικά δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι κύριο μέλημα μιας ελεύθερης κοινωνίας είναι η δημιουργία των προϋποθέσεων και των ευκαιριών ώστε να μπορεί να δημιουργεί ευκαιρίες για την δημιουργία πλούτου που θα ωφελήσει όλους. Η κρίση του covid-19 και η μαζική προσφυγή όλων (ανεξαρτήτως εισοδήματος ή θέσης) στα καταστήματα τροφίμων επιβεβαιώνει ότι πραγματικά η βάση και η αρχή όλων της πυραμίδας είναι οι ανάγκες που σχετίζονται με την επιβίωση. Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι μέσα σε όλη αυτήν την κρίση ανοιχτά παραμένουν τα καταστήματα που σχετίζονται με την επιβίωσή μας, Super Markets, μικρότερα καταστήματα τροφίμων, φαρμακείων κ.λπ. Είπαμε ….. «νηστικό αρκούδι….δεν χορεύει»

Δεύτερο επίπεδο αναγκών είναι οι ανάγκες ασφάλειας. Δηλαδή οι ανάγκες που σχετίζονται με το αν κάποιος αισθάνεται ασφαλής μέσα στο περιβάλλον στο οποίο ζει. Σήμερα περισσότερο από ποτέ βλέπουμε πόσο σημαντικό είναι για όλους να αισθάνονται ασφαλείς. Να έχουν περίθαλψη, ασφάλεια, να ζουν σε μια κοινωνία και ένα σύστημα που τους επιτρέπει να ξεπεράσουν τις δυσκολίες, τα εμπόδια και να έχουν εμπιστοσύνη σε ότι τους κάνει να αισθάνονται ασφάλεια. Το να μπορούμε να προστατεύσουμε τον εαυτό μας, την οικογένειά μας, αυτούς που αγαπάμε, τα σύνορα της πατρίδας μας είναι αναπόσπαστα κομμάτια αυτού που ονομάζουμε ασφάλεια. Ζούμε σε συνθήκες «απομόνωσης». Όλη αυτή όμως η ιδιαίτερη απομόνωση την οποία ζούμε, γίνεται ακριβώς επειδή πρέπει να μείνουμε ΑΣΦΑΛΕΙΣ τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Να προστατεύσουμε την οικογένειά μας, την επιχείρηση στην οποία εργαζόμαστε και τους συναδέλφους μας με κύριο μέλημα να βγει η κοινωνία μας όσο το δυνατόν περισσότερο αλώβητη από την ταλαιπωρία που ζούμε.

Η κοινωνία και η κοινωνικοποίηση!!! Αποτελεί το τρίτο επίπεδο των αναγκών του ανθρώπου αφού η κοινωνικότητα και η συναναστροφή με άλλους ανθρώπους είναι μέρος της φύσης μας. Ζούμε σε ομάδες, δημιουργήσαμε κοινωνίες επειδή ακριβώς μέσα σε αυτές έχουμε ανάγκη ο ένας τον άλλο αλλά και επειδή μέσα σε αυτές αισθανόμαστε περισσότερο ασφαλείς. Ανήκουμε σε ομάδες, ανήκουμε σε κοινωνίες, δημιουργούμε παρέες, γινόμαστε μέλη σε συλλόγους, μοιραζόμαστε οικειοθελώς προσωπικά μας δεδομένα σε διάφορα δίκτυα και όλα αυτά επειδή έχουμε ανάγκη να είμαστε με άλλους και να ζούμε τις στιγμές μας. Αυτήν την περίοδο η προσωπική επαφή έχει περιοριστεί στο ελάχιστο αφού έχουμε απομονωθεί προσπαθώντας να είμαστε ασφαλείς εμείς και η πιο σημαντική ομάδα στην οποία ανήκουμε και είναι η οικογένειά μας! Φυσικά η ένταση της επικοινωνίας στα διάφορα κοινωνικά δίκτυα αποδεικνύει την σπουδαιότητα αυτού του επιπέδου αναγκών αφού οι άνθρωποι έχουμε ανάγκη τους άλλους ανθρώπους, έχουμε ανάγκη να αποτελούμε μέρος κοινωνικών ομάδων και η κατάσταση που ζούμε θύμισε ξανά και μας έφερε αντιμέτωπους με το πόσο οδυνηρό είναι να στερούμαστε αυτές τις επαφές και να μην μπορούμε ικανοποιήσουμε  αυτό το επίπεδο των αναγκών μας. Η προσπάθεια για την εξασφάλιση της ασφάλειας αν συνδυαστεί με την ΑΤΟΜΙΚΗ ευθύνη απέναντι στην κοινωνία φανερώνει και επανακαθορίζει την αξία των ομάδων στις οποίες ανήκουμε με προέχουσα όλων την οικογένειά μας. Πόσο μεγάλη βαρύτητα και αξία έχει αυτό το επίπεδο των αναγκών στον σύγχρονο άνθρωπο φαίνεται από το πόσο δύσκολα και άβολα αισθανόμαστε επειδή στερούμαστε την παρέα των φίλων μας, τις κοινωνικές και επαγγελματικές μας επαφές, τα σαββατοκύριακα στα γήπεδα, τις προπονήσεις και τις δραστηριότητες των παιδιών μας, αυτά το σχολείο τους (αφού εκτός από μέρος μάθησης είναι και το σπουδαιότερο μέρος κοινωνικοποίησης τους) κ.λπ.

Τα τρία αυτά επίπεδα αναγκών σχετίζονται άμεσα με την ζωή μας, την καθημερινότητά μας, με τους ανθρώπους που αγαπάμε και μας αγαπούν και είναι αυτά που πλήττονται περισσότερο από όλα και που θα επανακαθοριστούν μετά το πέρας αυτής της ταλαιπωρίας.

Τα επόμενα 2 επίπεδα αναγκών, οι ανάγκες αυτοεκτίμησης και αυτοπραγμάτωσης περνούν σε δευτερεύοντα ρόλο αυτήν την περίοδο όχι γιατί δεν έχουν ιδιαιτερότητα και βαρύτητα ακόμη και σε αυτήν την δύσκολη περίοδο. Συμβαίνει αυτό επειδή ακριβώς δεν έχουμε ικανοποιήσει στον βαθμό που θα θέλαμε ή θα μπορούσαμε τα τρία προηγούμενα επίπεδα και όπως είπαμε στην αρχή δεν προχωράμε σε ανώτερα επίπεδα αν δεν ικανοποιηθούν πρώτα τα κατώτερα. Όλοι μας έχουμε την ανάγκη να μας αποδέχονται και να μας αναγνωρίζουν και αυτό που παρατηρούμε αυτήν την δύσκολη περίοδο είναι η εναγώνια προσπάθεια πάρα πολύ κόσμου να βρει την επιθυμητή αναγνώριση μέσα από την συμμετοχή του σε ομάδες, σε δίκτυα κ.λπ. Αναγνώριση των απόψεων και θέσεών του, ψάχνοντας να βρει ο καθένας άλλους που σκέφτονται ή νομίζουν ότι σκέφτονται και δρουν με τον ίδιο με αυτούς τρόπο απλά και μόνο επειδή έχουν ανάγκη την αναγνώριση και εκτίμηση αυτών των μελών. Για να μην ισοπεδώνονται όλα θα υπάρξουν και αυτοί που θα τύχουν της καθολικής αναγνώρισης μέσα από τα έργα τις πράξεις τους και την εν γένει προσφορά τους στην κοινωνία. (π.χ. ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, εργαζόμενοι στα καταστήματα τροφίμων, στην καθαριότητα κ.λπ.) Φυσικά ο δεύτερος τρόπος για να κερδίσει κανείς την πολυπόθητη αναγνώριση της κοινωνίας προς το πρόσωπο του πολλές φορές αποτελεί και ισχυρό κίνητρο προσφοράς προς την κοινωνία και άλλες φορές μέρος χειραγώγησής της. Η αναγνώριση σε κάθε περίπτωση είναι διαφορετική, βέβαιο είναι όμως, ότι όλοι μας την επιδιώκουμε.

Τελειώνοντας στο υψηλότερο επίπεδο της ιεράρχησης βρίσκονται οι ανάγκες αυτοπραγμάτωσης και το ερώτημα είναι αν σε αυτό το επίπεδο τελικά καταφέρουμε να φτάσουμε όλοι. Η απάντηση είναι όχι! Δεν θα καταφέρουμε να φτάσουμε όλοι αν και αυτό είναι εντελώς υποκειμενικό ως κριτήριο. Σε περιόδους κρίσεων δυστυχώς δεν μπορούν όλοι να το καταφέρουν, δεν είναι πολλοί αυτοί που θα καταφέρουν να πραγματοποιήσουν τα όνειρά τους αφού αυτές οι περίοδοι αναπροσαρμόζουν και αλλάζουν όλα τα δεδομένα. Φυσικά υπάρχουν και αυτοί που θα αναδειχθούν και θα ξεχωρίσουν μέσα στις δυσκολίες της εποχής. Που θα τύχουν καθολικής αναγνώρισης αφενός και προσωπικής ολοκλήρωσης αφετέρου. Οι δύσκολες εποχές γενούν μεγάλους ηγέτες και αυτοί με την σειρά τους δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την δημιουργία ήρεμων εποχών.

Το πιο ζωντανό στοιχείο της θεωρίας των αναγκών του Maslow είναι η μετακίνηση μεταξύ των επιπέδων της πυραμίδας, από τα χαμηλά προς τα ανώτερα επίπεδα και αντίστροφα. Η δυνατότητα να μπορεί κανείς να ονειρεύεται, να σχεδιάζει να αγωνίζεται και να πετυχαίνει την ικανοποίηση των αναγκών του σε κάθε επίπεδο και να σκαρφαλώνει στην πυραμίδα ικανοποιώντας όλο και πιο υψηλά επίπεδα αναγκών. Δεν θα πρέπει δυστυχώς να ξεχνούμε ότι υπάρχει και η αντίστροφη πορεία αυτήν που ζούμε αυτήν την περίοδο της παρατεταμένης κρίσης. Δηλαδή να εστιάζουμε τις δυνάμεις, την σκέψη και τις ενέργειές μας στο να εξασφαλίσουμε την ικανοποίηση των κατώτερων επιπέδων των αναγκών μας. Στην προσπάθειά μας αυτή διαπιστώνουμε παράλληλα πόσο ΣΠΟΥΔΑΙΑ και σημαντικά είναι τελικά αυτά τα επίπεδα για την ζωή μας, πόσο πολύ τα θεωρούσαμε δεδομένα και πόσο πολύ καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο ζούμε και δραστηριοποιούμαστε ώστε να ανεβούμε τα σκαλοπάτια της πυραμίδας.

Η εποχή αυτή ήρθε για να μείνει. Δεν ξέρω για πόσο διάστημα και ούτε μπορώ να το προσδιορίσω χρονικά. Σίγουρα όμως δεν θα αλλάξει από την μια μέρα στην άλλη, ούτε θα επανέλθουμε στην καθημερινότητά μας τόσο εύκολα όσο θα θέλαμε ή θα ευχόμασταν να συμβεί. Θα αναθεωρήσουμε πολλά από αυτά που μέχρι χθες θεωρούσαμε δεδομένα και πρωταρχικές μας ανάγκες. Φάνηκε στην κρίση ότι μάλλον δεν ήταν αυτές ! Οι κατώτερες ανάγκες αποκτούν ξαφνικά μεγαλύτερη βαρύτητα και πιστεύω ότι η προσπάθεια για την ικανοποίησή τους θα καταλάβει και θα αποτελέσει ισχυρό κίνητρο για τις ενέργειές μας μετά την λήξη αυτής της περιόδου. Η αξία της εξασφάλισης της επιβίωσης, για τους ανθρώπους που αγαπάμε θα αποτελέσει ύψιστη προτεραιότητα. Η ανάγκη για ασφάλεια για εμάς και τους ανθρώπους που αγαπάμε θα αποτελέσει αναπόσπαστο μέρος των επιλογών και των δράσεών μας. Η κοινωνικότητα και η ανάγκη συναναστροφής με άλλους ανθρώπους θα αλλάξει. Δεν ξέρω αν η αλλαγή θα είναι προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο. Είμαι σίγουρος ότι θα αλλάξει και δεν θα είναι το ίδιο με πριν. Νομίζω ότι θα επικεντρωθούμε σε πιο ουσιαστικές σχέσεις, θα επανακαθορίσουμε την έννοια της φιλίας, της συνεργατικότητας, της αλληλεγγύης κ.λπ. Η εκτίμηση των άλλων προς το πρόσωπο μας δεν θα προέρχεται από ασήμαντα και εφήμερα αλλά από σημαντικά και ουσιαστικά επιτεύγματα.  Τέλος η αυτοπραγμάτωσή μας είναι κάτι για το οποίο ο καθένας μας θα πρέπει να ξανακοιτάξει μέσα του, να επικαιροποιήσει τις αρχές και τα ιδανικά του, τους στόχους και τα όνειρά του και θα πρέπει να αποδεικνύουμε στον εαυτό μας με πραγματικά στοιχεία και όχι ευχολόγια, ότι πραγματικά φτάσαμε εκεί που ονειρευόμασταν να φτάσουμε. Θα ζήσουμε μια νέα ηθική πιο ανθρώπινη και με μεγαλύτερο σεβασμό στον συνάνθρωπό μας και στην αξία της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ.

Σε μια ελεύθερη κοινωνία είναι απαραίτητο και σημαντικό, τα μέλη της να σέβονται τους κανόνες της, να σέβονται τα άλλα μέλη της και να προσπαθούν όλοι μαζί να δημιουργούν τις προϋποθέσεις για μια κοινωνία που θα δίνει την ευκαιρία για την εξασφάλιση των κατώτερων αναγκών μέσα από την δημιουργία νέου πλούτου σε όσο το δυνατόν περισσότερα μέλη της και παράλληλα να χτίζει τις βάσεις για την δημιουργία ενός καλύτερου μέλλοντος για το σύνολο των μελών της.

Το βέβαιο είναι ότι μόλις ξεκίνησε μια νέα εποχή, μια εποχή που θα έχει επαγγελματικές ευκαιρίες, μια εποχή που θα επανακαθορίσει τι σημαίνει, επαγγελματισμός, συναδελφικότητα, σχεδιασμός, προγραμματισμός, ανάπτυξη, ευημερία, εξυπηρέτηση, δικαιοσύνη κ.λπ. Ο κόσμος όπως τον γνωρίζαμε αλλάζει και αλλάζει με ραγδαίους ρυθμούς. Φυσικά η μνήμη είναι «κοντή» και η ανθρώπινη ματαιοδοξία πολύ μεγάλη. Όμως, οι κλυδωνισμοί που έφερε αυτή η κρίση και στην συνέχεια η πανδημία που ζούμε, ήρθαν για να μείνουν και να δημιουργήσουν την βάση πάνω στην οποία μπορούμε να οικοδομήσουμε μια καλύτερη κοινωνία. Είναι στο χέρι μας να το πετύχουμε ή να χάσουμε την ευκαιρία που μας δίνεται.  

Προς το παρόν πρέπει και επιβάλλεται να προστατεύσουμε τον εαυτό μας, την οικογένειά μας, τους ανθρώπους που αγαπάμε, την κοινωνία μας, τα όνειρα και τις φιλοδοξίες μας. Είναι η ευκαιρία μας να αυτοπεριοριστούμε, να ανασυνταχθούμε και να σκεφτούμε τους τρόπους για να εξασφαλίσουμε ένα καλύτερο αύριο. Μένουμε στο σπίτι μας για να ξανα-αγαπήσουμε ΠΙΟ ΔΥΝΑΤΑ και ΑΛΗΘΙΝΑ τους ανθρώπους μας αλλά και για να δώσουμε στην κοινωνία την ευκαιρία να δείξει τα απαραίτητα αντανακλαστικά επιβίωσης.

                                Αμανιός Αντώνιος

                                Οικονομολόγος  

                                Καθηγητής στο ΜΒΑ της Ελληνικής Εταιρίας Διοίκησης Επιχειρήσεων